Jan
Zondagochtend om kwart voor zes loop ik met Miroslav naar het metrostation. Hij geeft me de laatste instructies. Feilloos leer ik Vyskytna, het dorp waar Jan woont, uit te spreken: Wieskietna, met de klemtoon op de laatste lettergreep. Verder raadt hij me aan om, als ik ergens aangehouden zou worden, te zeggen dat het geld dat ik bij me heb een gift van hem voor zijn neef is. De vorige avond heeft Miroslav het geld van Amnesty omgewisseld in Tsjechische kronen. Zwart wisselen is verboden en een buitenlander moet altijd aan kunnen tonen hoe hij aan zijn Tsjechische geld is gekomen. Door zwart te wisselen heb ik haast driemaal zoveel kronen gekregen als bij een Tsjechische bank mogelijk was geweest, maar wel zonder wisselbewijs.
Bozena had op mijn vraag of Jan voldoende geld had voor alles wat hij nodig had, geantwoord dat hij genoeg had om van te kunnen leven.
“Mijn zoon is erg zuinig”, voegde ze er aan toe. Ik begreep dat het geen vetpot was.
Na een busrit van ruim drie uur stap ik uit in Vyskytna. Bozena staat al bij de bushalte te wachten. Het is half tien. Jan zal pas om elf uur komen omdat hij zich nog moet melden bij de politie.
Met Bozena loop ik door het landelijke dorp naar Jans huis. Hier heeft hij ook voor zijn arrestatie gewoond. Bozena vertelt dat ze, nu haar zoon weer uit de gevangenis is, haast altijd bij hem woont omdat hij anders alleen is en geen fatsoenlijke maaltijden bereidt. Het Frans praten lijkt vandaag makkelijker te gaan dan gisteren; we babbelen rustig voort.
Bozena haalt een paar grote pakken uit de kast, boordevol post, honderden kaarten en brieven. Overal vandaan maar grotendeels uit Nederland. Ik herken enkele brieven die door ons gestuurd zijn. De meeste Nederlandse post komt van leden van hervormde kerken, waarschijnlijk omdat Jan zelf actief is in een protestantse kerk. Ik zie veel kaarten met religieuze teksten. Ik probeer me voor te stellen wat voor mensen deze kaarten hebben gestuurd en vraag me af of zij ook kaarten zouden sturen naar andere politieke gevangenen. Aan de ene kant is het heel ontroerend om te zien hoeveel mensen betrokken zijn bij deze zaak, aan de andere kant vraag ik me af of dezelfde mensen ook kaarten zouden sturen aan een veroordeelde vakbondsactivist in Turkije of een dienstweigeraar in Zwitserland.
Bozena vertelt dat ik de eerste buitenlander ben die haar zoon komt bezoeken sinds hij in februari vrijgekomen is.
“Het is erg belangrijk voor hem om te weten dat er mensen met zijn geval bezig zijn”, zegt ze.
Tegen elf uur voel ik de spanning stijgen. Jan kan nu elk moment komen. Hoe zou hij er uitzien? Buiten hoor ik iemand in een hoog tempo over het grind lopen. De deur gaat open, Jan komt binnen. Hij stelt voor om te gaan wandelen. Een goed idee, dan breekt de spanning.
Jan spreekt behoorlijk goed Duits. In het begin is hij nog wat gespannen, net als ik trouwens. Later zakt dit geleidelijk weg.
Terwijl we door het bos wandelen, vertel ik Jan over onze Amnesty groep. Dat er verschillende groepen in diverse landen met zijn geval bezig zijn, weet hij al. Waarschijnlijk hebben de mensen van de Zwitserse groep, die Bozena vorig jaar hebben bezocht, dit verteld. Zelf hebben we nooit geschreven dat we voor Amnesty International werken omdat dit in Tsjechoslowakije een verboden, ja zelfs ‘criminele’ organisatie is die het ‘socialisme’ zou ‘ondermijnen’. De Tsjechische autoriteiten doen dan ook hun uiterste best om de indruk te wekken dat het werk van deze organisatie geen enkele invloed op hun handelen heeft.
Ik vertel ook wie Els, Rita en Irène zijn en wat ze doen. Hij zegt dat hij zich een tijdlang heeft afgevraagd wie Els zou zijn, onder wier naam we onze brieven naar zijn moeder stuurden. Jan vertelt dat hij er zelf over heeft gedacht om met een aantal mensen als Amnesty groep te gaan werken, maar dat ze inzagen dat dit in Tsjechoslowakije niet realistisch zou zijn.
We praten verder over Jans beperkte bewegingsvrijheid. Behalve dat hij bijna geen mensen kan bezoeken, is het voor hem ook een gevoelig iets dat hij niet naar zijn eigen kerk kan gaan die in een naburig dorp staat. Tussen dat dorp en Vyskytna loopt een beek die de administratieve grens vormt tussen Zuidoost Bohemen en West Moravië; deze beek mag hij niet oversteken. Vanaf de heuvels kunnen we het volgende dorp goed zien liggen. Gek idee dat Jan daar niet heen kan gaan.
“Toch is deze situatie altijd nog oneindig veel beter dan de gevangenis”, zegt hij.
Wanneer we terug zijn voor het middageten, valt mijn oog op een boek dat ik ’s ochtends ook al had zien liggen. Het is de Tsjechische vertaling van Alexander Solzjenitsins ‘Goelag Archipel’. “Printed in Switzerland”, staat op de achterkaft.
“Dit komt vast niet uit de plaatselijke boekhandel”, zeg ik tegen Jan.
Hij glimlacht en zegt dat dit boek hem erg aanspreekt omdat hij veel van de erin beschreven situaties herkent, zoals het systematisch ondervoeden van gevangenen en het opsluiten van gewetensgevangenen samen met ‘echte’ criminelen. Ook ziet hij verschillen tussen zijn eigen gevangenistijd en de beschrijvingen van Solzjenitsin: daar wordt ook buiten de gevangenis honger geleden, wat in Tsjechoslowakije niet het geval is.
Ik begin het een en ander te begrijpen. Ik denk dat het voor Jan veel belangrijker is dat hij dit boek in zijn eigen huis kan lezen, met het risico van een huiszoeking, dan dat hij een risicoloos leven leidt door zich braaf aan de regeltjes te houden. Dit laatste zou immers een overgave betekenen aan een paranoïde systeem dat zijn eigen tegenstanders creëert door mensen met een zekere eigenzinnigheid bij voorbaat als onaangepast en dus gevaarlijk te beschouwen.

Beren en wolven
’s Avonds laat bereik ik de grens. Tsjechische en Poolse douanekantoren staan broederlijk naast elkaar, blijkbaar gebouwd in de tijd dat het nog koek en ei was tussen de twee landen. Ik denk aan het verhaal van Miroslav over een wandelroute die over de grens liep. Zowel Polen als Tsjechen konden zonder grensoverschrijding hierover lopen. Daarom heette dit het ‘pad van de Pools-Tsjechische vriendschap’. Enkele jaren geleden is de grens echter stevig vergrendeld. Het voetpad is nu afgesloten; Tsjechen en Polen kunnen niet meer zonder een zeer lange mars langs vele instituten elkaars landen bezoeken.
Het is tegen middernacht wanneer ik Polen binnenrij. Het is aardedonker. Slechts de toppen van de hoge naaldbomen zijn zichtbaar in het vage schijnsel van de heldere sterrenhemel. Het licht van mijn koplamp is net genoeg om op het allerlaatste moment de kuilen in het wegdek te ontwijken. Na een kwartier fietsen wordt het dichte naaldwoud even onderbroken door een open plek. Ik zet mijn fiets tegen een boom, leg mijn matje in het gras, rol mijn slaapzak uit en val als een blok in slaap. Later zal een Pool mij vertellen dat er nog enkele beren en wolven leven in dit uitgestrekte bergland en dat er vorig jaar nog een koe is verslonden…

Slag om Arnhem
Ik word vroeg wakker. Het is ijzig koud. Dat krijg je als je op zevenhonderd meter hoogte zonder tent in het gras gaat liggen! Uitgeslapen voel ik me niet, maar het idee dat ik alleen de slaapzak hoef op te rollen en dat ik de eerste twintig kilometer constant bergafwaarts kan rijden, geeft me de moed om ’s ochtends om half zeven met een nuchtere maag en loden benen op mijn fiets te springen.
Na enkele uren bereik ik de eerste stad van enige omvang: Jelenia Góra. Daar valt mijn oog op een kraampje met vers fruit, het eerste van de vele stalletjes die ik nog tegen zal komen. De verkoper vraagt wat ik wil hebben.
“Nie rozumiem”, zeg ik en wijs op de appels en kersen. Een klant naast mij begint in het Duits te praten en biedt zich aan als tolk. Ik zeg hem waar ik vandaan kom en waar ik heen wil gaan. De man vertelt me dat hij in de oorlog in Nederland is geweest en de slag om Arnhem heeft meegemaakt. Hij leert me enkele nuttige Poolse uitdrukkingen goed uit te spreken en adviseert me een Poolse reisgenote te zoeken die me meer Pools kan leren. Dit lijkt me een uitstekend idee: ik zal uitkijken naar een Poolse fietsster!
De fruitverkoper vind het best amusant en geeft me nog eens een kilo tomaten en aardbeien mee. Verrast door zoveel hulpvaardigheid ga ik op het marktplein op mijn gemak genieten van het verse fruit en de levendige taferelen die deze stad biedt.
Op de stoepen rond het plein handelen vrouwen in verse groenten, kleding en kunstvoorwerpen. Een paard trekt een wagen, volgeladen met kolen en drie mannen met beroete hoofden op de bok. Lange rijen mensen staan buiten te wachten om vlees, drank of ijs te kopen; en overal zie je spelende kinderen, veel meer dan in Tsjechoslowakije.
Wanner ik terugloop, zie ik een man voorovergebogen naar mijn fiets staan kijken. Dat zal nog vaker gebeuren: driedelige kettingbladen zie je in Nederland al niet veel, in Polen helemaal niet.

Im Westen nichts neues
Woensdag koop ik zonder problemen een bootkaartje voor tweehonderd Duitse mark, een bedrag dat ik in Polen nog niet had uitgegeven. Van Gdansk naar Travemünde is dan ook een heel stuk verder dan bijvoorbeeld van Hoek van Holland naar Harwich.
Met gemengde gevoelens staar ik naar de steeds kleiner wordende torens en kranen van de stad, tot de laatste glimp van de kust samen met de zon achter de horizon is verdwenen. Dag Polen…
Op de boot praat ik met Helmut, die ik ’s middags bij de veerhaven heb ontmoet. Ook hij heeft in Polen gefietst.
De meeste passagiers op de boot zijn West-Duitsers. Helmut vertelt me dat hij al gesprekken heeft opgevangen over de ‘dreckigkeit’ van de Poolse hotels. Een Duitse vrijwilliger in Sztutowo had me al verteld dat veel Duitsers hier niet komen uit belangstelling voor Polen, maar om hun oude ‘heimat’ in het voormalige Oost-Pruisen, Silezië of Pommeren te bezoeken en vervolgens terug te keren met verhalen over de puinhoop die de Polen ervan gemaakt hebben. Vaak hebben ze landkaarten van deze gebieden met de oude Duitse namen erop. Een ander verschil met Poolse kaarten is dat de voormalige concentratiekampen er niet op staan.
Ook op deze boot zitten zulke ‘heimatfahrer’. Ik hoor hoe een luidruchtige familie de wijnglazen heft onder het roepen van “Ostpreussen heil!” Hier op open zee durven ze dat weer.
De volgende dag is de kust van de DDR te zien. Ik kan niet wennen aan het idee dat ik deze bootreis moet maken omdat ik niet langs die kust mag fietsen. Stel je voor dat je een boot van Vlissingen naar Duinkerke moest nemen omdat je niet door België zou mogen fietsen! Stilletjes koester ik de wens dat Oost-Duitsland ooit nog eens bij Polen wordt gevoegd: dan kan ik via de kortste weg naar Gdansk fietsen. Als de Polen dan ook nog de Sovjet Unie erbij nemen, is het een peuleschil geworden om over land naar het verre oosten te reizen!
In Travemünde neem ik afscheid van Helmut, die terugreist naar zijn dorp in het Zwarte Woud. Zelf heb ik nog een week fietsen voor de boeg, dus rij ik snel naar Lübeck, de eerste westerse stad sinds vier weken.
Hier zie ik weer mensen in dure kleren en grote auto’s. Iedereen lijkt hier wel haast te hebben. Ik loop een warenhuis binnen met kleurrijke reclame. Ik zie rekken vol met tientallen soorten deodorants, drank, zoutjes, minicomputers, walkmans en videospelers. Het doet pijn aan mijn ogen. Ik koop een reepje chocola en loop weer naar buiten.